Phát triển và ứng dụng y học hạt nhân trong lâm sàng

1. Y học hạt nhân trong thực tế hiện nay

Theo PGS. TS Lê Ngọc Hà – Chủ nhiệm khoa Y học hạt nhân – BV TWQĐ 108, y học hạt nhân (YHHN) là chuyên ngành ứng dụng năng lượng nguyên tử thông qua sử dụng các đồng vị phóng xạ để nghiên cứu, đánh giá các quá trình sinh bệnh lý và chuyển hóa của cơ thể nhằm mục đích chuẩn đoán, điều trị. Nguồn đồng vị phóng xạ được sử dụng dưới dạng dược chất phóng xạ (radiopharmaceutical) được sản xuất từ công nghệ lò phản ứng hạt nhân (như I – 131, P – 32, Xenon – 133 …) từ máy gia tốc cyclotron (I-123, Thallium-201, Ga-67, In-111, F-18, C-11 …) hay từ các generator hay bình phát xạ (Tc99m, Rn-82, Ga68 …).

“Các kỹ thuật YHHN đòi hỏi một số trang thiết bị như hệ thống gamma camera SPECT (Single Photon Emission Tomography) để chụp hình gamma đơn photon, PET (Positron Emission Tomography), máy đo độ tập trung phóng xạ tại tuyến giáp, các thiết bị xét nghiệm miễn dịch phóng xạ (Radioimmunoassay – RIA)… Trong điều trị, các dược chất phóng xạ (DCPX) được đưa vào cơ thể, đi đến các tổn thương và bức xạ beta, alpha … xạ trị trong (iternal radiation) tác dụng tại chỗ.

Nhiều thiết bị YHHN khác còn sử dụng để nghiên cứu quá trình sinh lý (biological study) và chuyển hóa thực nghiệm trên động vật và người. Nhìn chung, YHHN đòi hỏi trang bị đầu tư các thiết bị đồng bộ, bộ phận dược phóng xạ, khu vực xạ hình chuẩn đoán, khu vực điều trị, nghiên cứu phát triển … đội ngũ nhân viên YHHN bao gồm các bác sĩ, dược phóng xạ, kỹ sư y – vậy lý, an toàn bức xạ, kỹ thuật viên, điều dưỡng và nhân viên khác”, PGS. TS Lê Ngọc Hà cho biết.

PGS. TS Lê Ngọc Hà cho rằng, trong thập kỷ gần đây, y học hạt nhân ở Việt Nam có những bước phát triển đáng ghi nhận grong ứng dụng lâm sàng, đòa tạo và nghiên cứu khoa học … theo chiến lược ứng dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình đến năm 2020 và quy hoạch phát triển, ứng dụng năng lượng nguyên tử trong y tế đến năm 2020.

Mặc dù một số đồng vị sử dụng chụp hình gamma camera, các kít chuẩn đoán và điều trị được nhập từ nước ngoài. Tuy nhiên, trong khoảng 10 năm gần đây, Viện Nghiên cứu hạt nhân đã có nhiều nỗ lực trong cung ứng phần nào nhu cầu I-131, Tc-99m, P-12 và một số kít đánh dấu cho YHHN trong nước.

Hiện nay, Viện đã nghiên cứu sản xuất đồng vị phóng xạ mới như Lu-77 và DCPX mới Dotatate gắn với nó hay MIBI gắn Tc-99 có nhu cầu lớn trong nước; Phối hợp với các trường Đại học và bệnh viện lớn nghiên cứu điều chế, thử nghiệm lâm sàng một số kháng thể đơn dòng dùng cho chuẩn đoán và điều trị. Đó là một hướng đi mới cần được quan tâm phát triển.

Tính đến đầu năm 2016, Việt Nam có 10 trung tâm cyclotron và PET/CT trong đó bao gồm, Bệnh viện TW 108, Bệnh viện Bạch Mai, BV Việt Đức, BV Đa khoa Đà Nẵng, BV Chợ Rẫy, BV 175, BV 115, Viện KH-KT hạt nhân, Viện quân y 103, Trung tâm chiếu xạ Hà Nội – Viện năng lượng nguyên tử.

Năm 2009, các hệ thống cyclotron được lắp đặt và sử dụng ở Việt Nam sản xuất được các phóng xạ như 11C, 13N, 15O, 18F sử dụng hình PET/CT, đến nay, có 6 hệ thống cyclotron và 8 PET/CT đã được triển khai từ đầu tư cua chính phủ và nguồn vốn xã hội hóa. Hệ thống phủ khắp cả 3 miền, tuy nhiên, do những hạn chế về định hướng nghiên cứu, nguồn lực ít, chi phí cao … nên việc nghiên cứu triển khai các DCPX mới còn nhiều hạn chế.

2. Ứng dụng y học hạt nhân trong lâm sàng

Theo PGS. TS Lê Ngọc Hà, trong tim mạch, YHHN chiếm đến 25% – 40% hoạt động y học hạt nhân và dần trở thành chuyên ngành tim mạch hạt nhân.

Hiện nay, tại bệnh viện Chợ Rẫy, bệnh viện 175 kỹ thuật chụp xạ hình tưới máu cơ tim để chuẩn đoán bệnh động mạch vành với độ nhạy từ 80 – 90%, độ đặc hiệu 80%. Trong khoa Y học hạt nhân, từ năm 2011, bệnh viện TWQĐ 108 đã triển khai kỹ thuật chụp hình F-18 FDG PET đánh giá khả năng hồi phục sau tái tưới máu động mạch vành tới tổn thương hoại tử, sẹo nhồi máu cơ tim không hồi phục. Đây là kỹ thuật có ý nghĩa quan trọng trong lựa chọn chiến thuật điều trị ở bệnh sau nhồi máu cơ tim.

Trong ung thư, YHHN gồm chụp xạ hình Tc-99m – setstamibi chuẩn đoán ung thư, chụp xạ hình tuyến vú, xạ hình hệ lympho và đầu do gamma phát hiện hạch gác trong phẫu thuật ung thư vú, xạ hình xương phát hiện di căn xương … các ứng dụng điều trị ung thư bằng các chất đồng vị phóng xạ cũng đem lại hiệu quả cao ở một số bệnh lý như điều trị I-131 trong ung thư tuyến giáp biệt hóa, giảm đau do ung thư di can xương, điều trị miễn dịch phóng xạ điều trị bệnh hạch ác tính, điều trị ung thư gan qua đường động mạch bàng Y-90… đặc biệt, các ứng dụng của phương pháp chụp cắt lớp PET là công cụ chuẩn đoán rất có giá trị tỏng ung thư.

YHHN trong ung thư gồm xạ hình xương, xạ hình thân với I-131, chụp xạ hình hạch gác và sử dụng đầu dò gamma tỏng phẫu thuật và PET/CT trong chuẩn đoán ung thư.

Điều trị bằng đồng vị phóng xạ giúp cho các bệnh nhân tuyến giáp nhân độc và bệnh Basedow, điều trị ung thư tuyến giáp thể biệt hóa bằng I-131. Hoặc điều trị phóng xạ giảm đau do di căn ung thư vào xương, miễn dịch và điều trị ung thư gan bằng Y-90.

Ngoài ra, YHHN còn ứng dụng trong các bệnh lý và một số chuyên khoa khác như tỏng bệnh lý thận – tiết niệu, trong tiêu hóa, trong điều trị nội tiết, trong xương khớp và cả trong bệnh lý tâm thần kinh.

Với sự đóng góp hết sức quan tọng trong nền y học, YHHN Việt Nam đang dần hình thành và phát triển cả chiều rộng và chiều sâu. Đến năm 2020, theo Quy hoạch chi tiết và quy hoạch của ngành Y tế, mỗi tỉnh sẽ có ít nhất 1 khoa hoặc 1 đơn vị u học hạt nhân được trang bị những trang thiết bị chủ yếu và phấn đầu 1 máy gamma camera SPECT và 1 hệ thống PET/CT trên 1 triệu dân.

Chiến lược và các Quy hoạch phát triển năng lượng nguyên tử của Thủ tướng Chính phủ đã mở ra cho ngành năng lượng nguyên tử và YHHN những cơ hội và thách thức mới.

Cũng theo PGS. TS Lê Ngọc Hà, với các định hướng phát triển của lĩnh vực y học hạt nhân nên tập trung vào một số vấn đề như: Trú trọng đẩy mạnh đào tạo nhân lực KHCN trong lĩnh vực YHHN, đẩy mạnh việc đầu tư các trong thiết bị hiện đại cho cơ sở y tế, tiếp tục đầu tư và mở rộng phạm vi nghiên cứu, sản xuất các đồng vị và dược chất phóng xạ từ lò phản ứng hạt nhân và các trong tâm cyclotron đã và đang xây dựng trong cả nước. Đồng thời, mở rộng ứng dụng các kỹ thuật chuẩn đoán và điều trị YHHN vào chuyên khoa khác nhau và phạm vi rộng.

Ứng dụng các thành tựu mới trong lĩnh vực CNTT để phối hợp với chuẩn đoán hình ảnh và YHHN tạo ra các chương trình phần mềm tốt hơn tỏng thực hành lâm sàng và tái tạo các hình ảnh không gian giúp ích cho chuẩn đoán và điều trị.

(Tổng hợp)